Robak zawiści nas niszczy – czy zawsze?​

Zawiść to emocja związana z uczuciem dyskomfortu. Występuje w towarzystwie uczuć i emocji
takich jak: wrogość, złość, chęć odebrania, nielubienie i związana jest z chęcią posiadania. Uruchamia
tendencyjny mechanizm atrybucyjny polegający na tym, że w opinii osoby czującej zawiść, posiadacz
dóbr i jakości będących przedmiotem zawiści, na nie nie zasługuje (Zaleski, 1998).
Według Salerno i in. (2019), zawiść jest konsekwencją niekorzystnych porównań w górę i
dostrzegania negatywnej rozbieżności.

Zbigniew Zaleski (1998; za: Shengold, 1994) przywołuje także psychoanalityczną koncepcję
tzw. ,,złośliwej zawiści” – uczucia skrajnie silnego, powiązanego z postawą narcystyczną, poczuciem
utraty, roszczeniowością i zupełnym brakiem akceptacji tego stanu. Podążają za nią emocje i odczucia
destrukcyjne dla stanu ducha i relacji z innymi ludźmi, takie jak: smutek, poczucie niższości, gorszości,
wrogości, bycia nieszczęśliwym. Określana jest nawet mianem ,,nikczemnej”.

Wg Parrot i Smith (1993; za: Zaleski, 1998), emocje charakterystyczne dla zawiści to: niższość,
pragnienie, autokrytycyzm, dyssatysfakcja, samoświadomość. Wnioski Borisa z 1990 roku (Zaleski,
1998), wskazują, że korzenie zawiści sięgają do nienasyconej pazerności i zaborczości. Związane są z
potrzebą podreperowania własnego Ja. Często zdarza się, że zawiść skutkuje mściwą agresją
skierowaną ku osobie wzbudzającej zawiść.

Taka agresja jest nieadaptacyjna, wyczerpuje zasoby energetyczne i nie poprawia sytuacji osoby
będącej pod wpływem zawiści. Prowadzi do tzw. równania w dół – skoro nie mam ja, nich nie mają też
inni. Przejawia się w niepozytywnych działaniach językowych (plotkowanie, obmowa, posądzenie,
obniżenie wartości czy zalet). Plotka z zawiści ma charakter agresji wymierzonej w osobę, względem
której czujemy zawiść. Może stanowić impuls w kierunku zemsty i podjęcia kroków uczynienia komuś
krzywdy (Zaleski, 1998).

W przypadkach skrajnych, zawiść może prowadzić do krwawej zemsty. Jak pokazuje historia,
zawiść pozostawiła po sobie wiele ran, cierpień i śmiertelnych zdarzeń, również o charakterze
autoagresywnym np. anoreksja (Zaleski, 1998).
Pomimo funkcjonowania w nauce różnych teorii i podejść, badacze zgadzają się, że zawiść
występuje w triadzie obejmującej zawiść, obiekt zawiści (osiągnięcie, cechę lub posiadanie) i osobę,
której zawiść dotyczy (Lange i in., 2018).

Próbując zgłębić strukturę zawiści, wypracowano kompleksową Teorię podwójnej zawiści
napędzanej bólem, zgodnie z którą zawiść składa się z 3 czynników: bólu zawiści, związanego z
zaabsorbowaniem sytuacją i poczuciem niższości, łagodnej zawiści, składającej się z pragnienia
obiektu zawiści, motywacji do poprawy i naśladowania oraz złośliwej zawiści, polegająca na
niepozytywnych działaniach językowych, agresji ukierunkowanej i agresji nieukierunkowanej.
Zdaniem badaczy ból stanowi szybko zanikającą reakcję, podczas gdy łagodna i złośliwa zawiść są
trwałymi konstruktami tego nastawienia (Lange i in., 2018).

Z biegiem czasu zawiść prowadzi zawistnika do utraty wiary w siebie i w swoje walory.
Człowiek traci umiejętność doceniania tego co posiada, rozsądnego oglądu siebie i swojej sytuacji
życiowej (Zaleski, 1998). Z badań przeprowadzonych w 1991 roku przez Dawsona i Bamossy’ego
(Zaleski, 1998) wynika, że zawiść koreluje negatywnie z zadowoleniem życiowym.

Kiedy sięgniemy do pojęcia dobrostanu psychicznego w ujęciu Bogdana Wojciszke (2011)
utożsamionego z pojęciem szczęścia, oraz do definicji pojęcia szczęścia wg Eda Dienera (1984, za:
Wojciszke, 2011) ujętego jako ogólna satysfakcja z życia, częste doświadczanie afektu pozytywnego,
rzadkie doświadczanie afektu negatywnego oraz zadowolenie z różnych dziedzin życia, budzi się
refleksja, w jaki sposób zawiść może prowadzić człowieka do osiągnięcia dobrostanu.

W poszukiwaniu odpowiedzi, sięgamy do badań Salerno i in. (2019), którzy wskazują, że
zarówno zawiść łagodna jak i złośliwa mogą mieć charakter motywujący, mimo tego, że podążają
różnymi drogami. Zawiść łagodna dostrzega wartość w procesie samodoskonalenia i wysiłku
wkładanym na drodze do osiągnięcia celu. Zawiść złośliwa skupia się na samym celu, a nie na
procesie do niego prowadzącym. Dostrzeżono motywacyjną dynamikę zawiści, jej wieloaspektową
naturę i adaptacyjny charakter wykraczający poza obszar przedmiotu zawiści, co stanowi krok w
badaniach nad samoświadomością emocji i ich wpływu na kształtowanie własnego zachowania.
Emocje mogą nie tylko modyfikować, ale również inicjować działania celowe, a emocja zawiści może
zostać konstruktywnie wykorzystana jako siła napędowa do osiągania celów i poprawy dobrostanu
(Salerno in., 2019).

Zdaniem Zaleskiego (1998), aby takie działanie na rzecz celów i osiągnięć było możliwe, musi
być spełniony warunek tolerowania dostrzeżonej negatywnej rozbieżności. W takim kontekście, zawiść
będzie służyć, lecz jak wynika z badań, tylko niektórym. Zawiść posłuży osobom ambitnym, dla
których stanowi motywację do działania (Zaleski, 1998).

Kwon i in. (2017) wykazali, że łagodna zawiść inicjuje też motyw osiągnięć i skłania do
podejmowania ryzyka w dziedzinach, które nie są związane z wzbudzaną zawiścią. Zwiększa
prawdopodobieństwo podjęcia ryzykownych aktywności rekreacyjnych, takich jak rafting, skoki na
bungee, pilotowanie małych samolotów czy kupowanie losów na loterii. Uaktywnia motywację do
osiągnięcia standardu doskonałości osoby będącej przedmiotem łagodnej zawiści (Kwon i in., 2017).

Jak wynika z przytoczonych badań, nawet w zawiści udało się dostrzec jej pozytywne oblicze.
Zdaniem Zaleskiego wskazane jest jednak, by emocja ta trwała krótko lub miała charakter zdarzeń
jednorazowych czy incydentalnych, a nie stanowiła przejaw stałego braku, chciwości czy nienasycenia
(Zaleski, 1998).

Chęć dorównania i pracy nad sobą jest jak najbardziej wskazana. Gorzej, gdy zawistnik
wybierze drogę deprecjonowania osoby względem, której czuje zawiść. Stąd dobrze jest, gdy decyzje
zapadają na poziomie świadomego wyboru strategii działania, świadomego postawienia przed sobą
celu, zbudowania motywacji i włożenia wysiłku psychicznego. To jest możliwe, gdy człowiek
świadomie podejmuje decyzję, aby nie podążać za destrukcyjną mocą zawiści (Zaleski, 1998).

Jak wynika z badań Brooks (2019), również ujawnianie niepowodzeń przez osoby odnoszące
sukcesy, wpływa na regulowanie złośliwej zawiści wśród obserwatorów. Dostrzegamy wówczas, że
sukces ma różne oblicza, co sprawia, że obszar objęty zawiścią zdaje się blednąć.

Przed niszczycielskim oddziaływaniem zawiści wspierać też może odpowiednie wychowanie,
w trakcie, którego uczymy się jak w sposób konstruktywny radzić sobie z trudnymi emocjami,
motywować się do osobistych osiągnięć i konsekwentnie je realizować. (Zaleski, 1998)

Dostępne są też koła ratunkowe w postaci filozofii życiowej, która wspierać może w nadziei i
wierze, że wszyscy mamy taką samą szansę i może do nas też los się jeszcze uśmiechnie. Od nas
jednak będzie zależało czy tę szansę wykorzystamy. Warto więc tworzyć, zamiast niszczyć dokonania
innych (Zaleski, 1998).

Powszechnym rozwiązaniem mogłoby być wychowanie społeczeństwa w szacunku i akceptacji
dla istniejących nierówności. Narzędziem do wdrażania takiego podejścia byłby sprawczy człowiek,
który jest świadomy swojego wpływu na własny dobrostan i funkcjonowanie, nawet w obliczu
niekorzystnych porównań społecznych. Byłaby to znacząca inwestycja w dobrostan psychiczny
społeczeństwa i układy międzyludzkie.

Czy robak zawiści nas niszczy? Niestety, najczęściej tak. Chyba, że, nauczymy się odkrywać
moment, w którym się pojawia, zatrzymywać się i świadomie przekierunkowywać energię zawiści na
realizację wybranych konstruktywnych celów. Jak wynika z badań – to jest możliwe.

Literatura cytowana:

Brooks, A. W., Huang, K., Abi-Esber, N., Buell, R. W., Huang, L., & Hall, B. (2019). Mitigating
malicious envy: Why successful individuals should reveal their failures. Journal of
Experimental Psychology: General, 148(4), 667.

Kwon, M., Han, Y., & Nam, M. (2017). Envy takes you further: The influence of benign envy on risk
taking. Social Behavior and Personality: an international journal, 45(1), 39-50.

Lange, J., Weidman, A. C., & Crusius, J. (2018). The painful duality of envy: Evidence for an
integrative theory and a meta-analysis on the relation of envy and schadenfreude. Journal of
personality and social psychology, 114(4), 572.

Salerno, A., Laran, J., & Janiszewski, C. (2019). The bad can be good: When benign and malicious
envy motivate goal pursuit. Journal of Consumer Research, 46(2), 388-405.

Wojciszke B. (2011). Psychologia społeczna. Warszawa. Wydawnictwo Naukowe Schollar.
Zaleski, Z. (1998). Od zawiści do zemsty: społeczna psychologia kłopotliwych emocji. Żak.